Tirozin, uyanıklığı, dikkat eksikliğini ve odaklanmayı geliştirmek amacıyla kullanılan bir besin takviyesidir. Son dönemlerde kullanımı oldukça popülerdir. Tirozin sinir hücrelerini uyararak iletişim kurmasını sağlamakta ve hatta ruh halini de düzenlemek amacıyla beyne faydalı kimyasallar üretmektedir. (1)
Vücudumuz için birçok faydası bulunmasına rağmen tirozinin bazı yan etkileri de bulunmaktadır. Hatta bazı ilaçlar ile etkileşime de girebilmektedir. Bizde bu yazımızda sizlere tirozinin faydaları, yan etkileri ve kullanım şeklinden bahsedeceğiz.
Tirozin nedir ve ne işe yarar?
Bir amino asit türü olan tirozin vücudumuzda doğal olarak bulunan fenilalanin adı verilen amino asitten üretilmektedir. İlk olarak peynirde keşfedilen tirozin daha birçok farklı gıdada bulunmaktadır. Yunanca’da peynir anlamına gelen tyros kelimesinden türemektedir. (2)
Bunun haricinde tavuk, süt ürünleri, balık, hindi ve bol protein içeren diğer gıdalarda bulunabilmektedir. (3)
Tirozin salgıladığı etken maddeler ile vücuda birçok fayda sağlamaktadır. Bunlar;
Dopamin: Ödül ve zevk merkezini düzenler. Hafıza ve motor becerileri için önemlidir.
Adrenalin ve noradrenalin: Bu hormonlar karşılaştığımız stresli bir durumla vücudun savaşmasını sağlamaktadır. (4)
Tiroid hormonları: Tiroid hormonları metabolizmanın düzenlenmesine yardımcı olur. Tirozin bu konuda tiroidlerin sağlıklı çalışmasına destek olmaktadır. (5)
Melanin: Cilde rengini veren pigmenttir. Koyu renkli deriye sahip insanlarda daha fazla melanin bulunmaktadır. Tirozin vücuttaki melanin seviyesini korumaya yardımcı olur. (6)
Tüm bunların haricinde tirozin besin takviyesi olarak zayıflama ve kilo kontrol programlarında da kullanılmaktadır. Tirozin takviyesinin vücuttaki nörotransmitterler dopamin, adrenalin ve norepinefrin düzeylerini arttırdığı düşünülmektedir. Bu da stres ile mücadelede önemli rol oynamaktadır.
Stresli durumlarda zihinsel performansı artırabilir
Stres her insanın belirli dönemlerde yaşadığı bir olgudur. Stres vücudumuzdaki nörotransmitterleri azaltarak doğru düşünmemizi ve hareket etmemizi engellemektedir. (7)
Çevresel bir stres düzeyine maruz kalan kemirgenlerde nörotransmitter seviyelerindeki düşüş hafıza kayıplarına da neden olmuştur. (8)
Bununla birlikte kemirgenlere tirozin takviyesi verildiğinde ise yaşanan durum tam tersine dönmüştür. Hayvan deneylerinin haricinde insan deneylerinde de aynı sonuçlara ulaşılmıştır. 22 kadın katılımcı üzerinde yapılan çalışmada triozin verilen grup plasebo verilen gruba karşı daha zorlu görevlerde hafızayı önemli ölçüde iyileştirmiştir. Çalışma belleğinde yaşanan bu gelişim konsantrasyon ve talimatları uygulamada önemli rol oynamaktadır. (9)
Yine 22 kişi üzerinde yapılan benzer bir çalışmada, tirozin bilişsel esnekliği önemli ölçüde iyileştirmiştir. (10) Bilişsel esneklik, görevler ve düşünceler arasındaki geçiş yeteneğidir. Bir kişinin verilen görevi hızlı yerine getirmesi bilişsel esnekliğin gelişimini göstermektedir.
Tüm bunlara ek olarak tirozinin uyku yoksunluğunda da faydalı olduğu görülmüştür. Tek bir doz tirozin bile normalde olduğundan 3 saat daha fazla uyumaya yardımcı olmaktadır. (11)
Tirozinin kısa süreli stres ve zihinsel olarak zorlayıcı durumlarda zihinsel gerilemeyi tersine çevirebildiği gözlemlenmiştir. (12)
Fenilketonüri olanlara yardımcı olabilir
Fenilketonüri (PKU), vücuttaki fenilalanin hidroksilaz enziminin eksikliği sebebiyle olan genetik bir hastalıktır. (13) Vücut bu enzimi, fenilalanin’i nörotransmitterler oluşturmak için kullanılan tirozine dönüştürmek amacıyla kullanmaktadır. (14) Bu enzim olmadan vücut fenilalanin’i parçalayamaz ve vücutta birikmesine neden olur.
PKU’yu tedavi etmenin en etkili yolu, fenilalanin içeren gıdaları sınırlayan özel bir diyet uygulamaktan geçmektedir. (15) Bunun yanında, tirozin fenilalanin’den yapıldığından, PKU’lu kişilerde tirozin eksik olabilmekte ve bu da davranış sorunlarına etki edebilmektedir. (16)
Tirozin desteği alınması bu semptomların baskılanmasında etkili olabilir fakat bilimsel araştırma sonuçları karışık durumda.
Araştırmacılar fenilalanin kısıtlı bir diyetle birlikte veya onun yerine tirozin takviyesi ile zeka, büyüme, beslenme durumu, ölüm oranları ve yaşam kalitesi üzerindeki etkilerini araştırmıştır. (17) 47 kişi içeren iki çalışmada tirozin verilen gruplar ile plasebo verilen gruplar arasında önemli bir fark tespit edilememiştir. Aynı şekilde 56 kişiyi içeren 3 benzer çalışmada da aynı sonuç alınmıştır. (18)
PKU ciddi bir hastalıktır ve tirozin eksikliğine sebep olabilir. Araştırmacıların bu konuda bir tavsiyede bulunabilmeleri için daha fazla çalışma yapılması gerekmektedir.
Depresyon üzerindeki etkilerine ilişkin kanıtlar karışık
Tirozinin depresyona da yardımcı olduğu söylenmiştir. Beyninizde bulunan nörotransmitterler dengesiz hale geldiğinde depresyonun meydana geldiği uzmanlar tarafından düşünülmektedir. Antidepresanlar ise genellikle onları yeniden düzenlemeye ve dengelemeye yardımcı olmaktadır. (19)
Tirozinin nörotransmitterlerin üretimini artırabildiği için, bir antidepresan olarak kullanılabileceği iddia edilmektedir. (20) Ancak yapılan bazı erken dönem araştırmaları bu iddiayı desteklememektedir.
65 katılımcı ile yapılan bir araştırmada katılımcılara dört hafta boyunca her gün ya 100 mg/kg tirozin, 2.5 mg/kg yaygın bir antidepresan ya da bir plasebo verildi. Araştırma sonucunda tirozinin antidepresan etkisinin olmadığı tespit edildi. (21)
Depresyon oldukça karmaşık bir hastalıktır. Büyük ihtimalle bu sebeple tirozin takviyesi depresyon semptomlarına karşı etkisiz kalmaktadır. Bunun yanında düşük dopamin, adrenalin veya noradrenalin seviyelerine sahip depresif bireyler için tirozin faydalı olabilir.
Dopamin eksikliği olan ve depresyona sahip bireyler arasında yapılan bir araştırmada, tirozinin klinik olarak önemli faydalar sağladığı tespit edilmiştir. (22) Dopamine bağımlı depresyon, oldukça düşük enerji ve motivasyon eksikliği ile karakterize görülmektedir. (23) Şu ana kadar yapılan araştırmalar ışığında tirozin, depresyon tedavisinde bir araç olarak görülmemelidr. (24)
Tirozinin yan etkileri
Tirozin FDA tarafından güvenli bir takviye olarak kabul edilmektedir. (25) Üç aya kadar günlük vücut ağırlığının kilogramı başına 68 mg (kg başına 150 mg) dozunda kullanımı güvenli olarak görülmektedir. (26)
Tirozin güvenli olarak görülse de bazı insanlarda yan etki gösterebilmekte ve bazı ilaçlar ile etkileşime girebilmektedir.
Monoamin oksidaz inhibitörleri (MAOI’ler)
Tiramin, kan basıncını düzenlemeye yardımcı bir madde olarak tirozinin parçalanması ile oluşan bir amino asittir. Tirozin ve fenilalanin mikroorganizmalardaki bir enzim tarafından tiramine dönüştürüldüğü zaman gıdalarda tiramin birikmektedir.
Çedar, rokfor, tütsülenmiş veya fume etler, soya içeren ürünler ve bira yüksek miktarda tiramin içermektedir. (27)
Monoamin oksidaz inhibitörleri (MAOI’ler) yaygın kullanılan bir antidepresan ilaçtır. Bu ilaçlar vücuttaki fazla tiraminin parçalanmasını sağlayarak monoamin oksidaz enzimini bloke etmektedir. (28 – 29 – 30)
MAOI’leri yüksek tiraminli gıdalarla birlikte kullanmak kan basıncını tehlikeli bir düzeye çıkarabilmektedir. Bunun yanında tirozin takviyesinin vücutta tiramin birikmesine yol açıp açmadığı bilinmemektedir. Bu sebeple MAOI kullananlar için dikkatli olmak gerekmektedir. (31)
Tiroid hormonu
Tiroid hormonları olan triiyodotironin (T3) ve tiroksin (T4) vücuttaki büyümeyi ve metabolizmayı düzenlemeye yardımcı olmaktadır. T3 ve T4 seviyelerinin ne yüksek ne de düşük olması gerekmektedir. Tirozin alımı bu seviyeleri etkileyebilmektedir. (32)
Bu duruma neden olan ise tirozin takviyesinin tiroid hormonlarının bir yapı taşı olmasıdır. Bu sebeple tiroidi olanlar ve tiroid seviyeleri normalin dışında olanlar tirozin kullanmamalıdır.
Levodopa (L-dopa)
Levodopa (L-dopa), Parkinson hastalığının tedavisinde kullanılan bir ilaçtır. (33) Vücutta, L-dopa ve tirozin, ince bağırsakta emilim için rekabet etmektedir. Bu durum L-dopa ilacının etkinliğine müdahale edebilmektedir. (34)
Tirozin ve Levodopa (L-dopa) kullanımında her iki ilacı birkaç saat arayla kullanmak gerekmektedir. Bunun yanında ilginç bir şekilde, tirozin, yaşlı erişkinlerde bilişsel gerileme ile ilişkili bazı semptomları hafiflettiği için araştırmalara konu olmaktadır. (35)
Tirozin ile nasıl takviye olarak alınır?
Tirozin, serbest biçimli bir amino asit veya N-asetil L-tirozin (NALT) olarak bulunmaktadır. NALT, serbest formdaki muadilinden daha fazla suda çözünmektedir, ancak vücutta tirozine dönüşüm oranı düşük olmaktadır. (36 – 37)
Tirozinin egzersiz için faydaları kesin olmasa da egzersizden 30 ile 60 dakika öncesinde 500 ile 2000 mg arasında alınmaktadır. (38)
45-68 mg/kg (100-150 mg/kg) arasında dozlarda alındığında, fiziksel olarak stresli durumlarda veya uyku yoksunluğu dönemlerinde zihinsel performansı korumak için etkilidir. Bu da yaklaşık 70 kg olan bir kişi için 7-10 gram arasında olmaktadır. Yüksek dozlarda alınması gastrointestinal hastalıklara neden olabilmektedir. Bu sebeple birer saat arayla iki doz şeklinde bölünerek alınabilmektedir.
Özet
Tirozin, çeşitli nedenlerle kullanılan popüler bir besin takviyesidir.
Vücutta, stresli veya zihinsel olarak zorlayıcı durumlarda azalma eğiliminde olan nörotransmitterleri artırmak için kullanılır.
Plaseboya kıyasla tirozin takviyesinin bu önemli nörotransmitterleri yenilediğine ve zihinsel işlevi iyileştirdiğine dair iyi kanıtlar var.
Bununla birlikte takviyenin, yüksek dozlarda bile güvenli olduğu gösterilmiştir, ancak bazı ilaçlarla etkileşime girme potansiyeli vardır, bu konuda dikkatli olunması gerekmektedir.
Tirozinin birçok faydası olsa da, daha fazla kanıt bulunana kadar önemi belirsizliğini koruyor.